De Opstand of Tachtigjarige Oorlog is de Nederlandse revolutie tegen de Spaanse overheersing, die plaatsvond van 1568 tot1648. Na de machtswisseling werd het gewest Friesland één van de zeven verenigde Nederlanden van de nieuw gevormde onafhankelijke republiek.
Bestuur
In de 16e eeuw behoorde Friesland bij de Habsburgse Nederlanden, waarvan de koning van Spanje landsheer was. In Leeuwarden, Harlingen en Stavoren stonden blokhuizen, die het centrum waren van de overheersing. Het waren een soort omheinde en omgrachte kastelen, waar soldaten gehuisvest waren en die ook als gevangenis dienden.
In 1571 werd de Spaanse bestuurlijke en wetgevende macht van heel Friesland in Leeuwarden gevestigd. Dit Hof van Friesland zetelde in de Kanselarij aan de Turfmarkt. Toen Friesland zich in 1580 bij de Opstand aansloot, benoemde Willem van Oranje zijn neef tot stadhouder van Friesland. Deze Willem Lodewijk van Nassau - Dillenburg gebruikte het Stadhouderlijk Hof te Leeuwarden als zijn woon- werkpaleis.
Oorlog en vestingsteden
In het nationale verhaal van de Opstand worden Willem van Oranje en zijn zoon Maurits als helden vereerd. Helaas wordt er te vaak voorbij gegaan aan hun neef in Leeuwarden. Want Willem Lodewijk heeft een even belangrijke rol gespeeld. Zijn militaire hervormingen van het relatief kleine Staatse leger hebben een grote bijdrage geleverd aan overwinningen op het onverslaanbare geachte Spaanse leger. De Slag bij Boksum in 1586 was voor Willem Lodewijk het keerpunt, want toen realiseerde hij zich dat het Staatse leger te kort schoot. Met een gloedvoele speech in de Staten Generaal pleitte hij ervoor om meer budget te reserveren voor het leger, het met moderne inzichten te professionaliseren en om niet langer alleen te reageren op Spaanse aanvallen maar zelf ook in de aanval te gaan.
Tijdens de Opstand werd veel gevochten om steden. Want in de steden concentreerde zich de macht en de rijkdom en wie de steden beheerste, beheerste het omringende platteland. Steden transfomeerden dan ook tot ware vestingen: bewaakte toegangspoorten, wallen en dwingers met kanonnen werden volgens de modernste inzichten aangelegd.
Beeldenstorm en Reformatie
De Beeldenstorm in 1566 is in Friesland heel anders verlopen dan in de zuidelijke Nederlanden. De oorzaak hiervan is dat de storm langzaam van zuid naar noord trok. Dit gaf Friesland de tijd om voorzorgsmaatregelen te nemen. Zo raadde het stadsbestuur van Leeuwarden de drie parochiekerken aan om alvast katholieke beelden in veiligheid te brengen, waardoor de beeldenstorm hier relatief rustig verliep. Er viel immers weinig meer te vernielen.
Wel werden katholieken in 1580 verbannen. Dit gebeurde nadat Leeuwarden, Harlingen en Stavoren als eerste Friese steden voor de Opstand kozen. De gehate blokhuizen werden veroverd en Spaanse soldaten werden met katholieken geestelijken en inwoners uit de steden gezet.
Kunst
De meest toonaangevende Friese kunstenaar in de 17e eeuw was Wybrand de Geest. Hij schilderde portretten van de stadhouders en hun familie en van de rijke elite in Friesland. Wybrand was getrouwd met Hendrickien Uylenbrugh. Zij was een achternicht van Saskia van Uylenburgh, de vrouw van Rembrandt van Rijn.
Universiteit Franeker
Stadhouder Willem Lodewijk heeft er mede voor gezorgd dat er in Franeker een universiteit werd geopend. Dit was in 1585 en het was de tweede universiteit in de Nederlanden na Leiden. De belangrijkste reden voor oprichting, was dat de republiek protestante dominees nodig had voor het nieuwe geloof. Maar er was ook behoefte aan geleerden, die in het bestuur en als rechters van de republiek konden dienen.
