Stolpersteine

Dit is het Duitse woord voor ‘struikelstenen’, of in het Fries ‘stroffelstiennen’. Het zijn kleine individuele monumentjes voor slachtoffers van het nationaalsocialisme. Dat zijn vaak joden, maar het kunnen ook andere slachtoffers zijn. Het project is bedacht door de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. Hij plaatste op 4 januari 1995 de eerste Stolperstein in Keulen. Sindsdien worden de stenen in heel Europa geplaatst. 

Een Stolperstein is een betonnen kubus van 10×10 cm met daarop een messing plaatje. Hierop staat de naam van één slachtoffer, het geboortejaar, de plaats en datum van arrestatie door of namens het regime (wanneer van toepassing) en de plaats en datum van moord of overlijden. Het steentje wordt altijd op straat voor de woning van het slachtoffer geplaatst.

Friesland

De Stichting Behoud Joods Erfgoed Friesland heeft het initiatief genomen om voor zo veel mogelijk slachtoffers van het nationaalsocialisme in Fryslân een Stolperstein te plaatsen. Zij hebben de eerste steen op 20 april 2009 in Sneek geplaatst. De uitvoering zal naar verwachting de nodige tijd kosten: alleen in Leeuwarden gaat het om meer dan zevenhonderd joodse slachtoffers. De Stichting houdt op internet een lijst van Stolpersteine in Friesland bij. Hierop staat per gemeente vermeld waar de stenen liggen en om wie het gaat.

Zicht op de Prins Frederikkazerne aan de Amelandsdwinger te Leeuwarden. De foto is genomen vanaf de Vlietsterbrug over de Oostergracht. 

Van kazerne naar woningen

In 1829 werd op deze plek een kazerne gebouwd voor militairen die in Leeuwarden gelegerd waren. Dit gebouw ging in 1860 in vlammen op. Drie jaar later werd het huidige pand geopend. Tot 1974 was het in gebruik door defensie. In 1975 zijn er korte tijd Surinaamse rijksgenoten opgevangen, die na de dekolonisatie van Suriname naar Nederland verhuisden. Tegenwoordig is het complex opgedeeld in wooneenheden voor een- en tweepersoons huishoudingen.

Dit rapport is geschreven vier dagen voordat de eerste Surinaamse rijksgenoten werden opgevangen in de Prins Frederikkazerne. Hierin worden elf aanbevelingen gedaan, om de veiligheid te verbeteren. De vraag is of het gelukt is om dit alles in korte tijd te realiseren..... 

Surinaamse onafhankelijkheid

Toen in 1975 Suriname onafhankelijk werd, kregen inwoners de keuze: naar Nederland gaan of in Suriname blijven. Enkele steden, waaronder Leeuwarden, werden aangewezen om de eerste opvang van Surinamers te regelen. Het gemeentebestuur van Leeuwarden besloot de leegstaande kazerne voor dit doel te gebruiken.

De Prins Frederikkazerne op de Amelandsdwinger in Leeuwarden, was sinds1860 een kazerne van het Ministerie van Defensie. In 1974 besloot het ministerie het gebouw te verkopen, omdat het niet meer voor militaire doeleinden werd gebruikt. De secretarie van de Gemeente Leeuwarden ontving een kopie van dit besluit. 

Nieuwe functie

Toen in 1975 Suriname onafhankelijk werd, kregen inwoners de keuze: naar Nederland gaan of in Suriname blijven. Enkele steden, waaronder Leeuwarden, werden aangewezen om de eerste opvang van Surinaamse rijksgenoten te regelen. Het gemeentebestuur van Leeuwarden besloot de leegstaande kazerne voor dit doel te gebruiken.

Dit kunstwerk verbeeldt een handelsgesprek tussen een Westfaalse textielhandelaar (in Fryslân ook wel 'lapkepoep' genoemd) en een Friese boerin. Het was een geschenk van het jubilerende C&A concern (150 jaar!) aan de Sneeker gemeenschap.

C&A

Clemens en August Brenninkmeijer, de grondleggers van C&A, kwamen omstreeks 1830 naar Fryslân als ‘hannekemaaiers’, losse werkkrachten uit Westfalen die ’s zomers bij de boeren het gras kwamen maaien. In de winter weefden ze in Westfalen stoffen van vlas. Na een aantal seizoenen zo als ‘hannekemaaiers’ in Fryslân gewerkt te hebben, kwamen ze erachter dat ze de mooie geweven stoffen wel aan rijke boerinnen in Fryslân konden verkopen. Deze verkoop werd een groot succes. In 1841 besloten Clemens en August een winkel te openen in Sneek. 

Concern

De winkel in Sneek was de allereerste C&A in Nederland. Veertig jaar later startte een geleidelijke uitbreiding. In Leeuwarden werd in 1881 een zaak geopend aan het Waagplein, Amsterdam volgde in 1893 aan de Nieuwendijk en Groningen was in 1902 aan de beurt op de Vismarkt. Het C&A concern was de eerste die confectiekleding verkocht.

Lapkepoepen

Vanuit Mettingen en andere Westfaalse dorpen kwamen vanaf de zeventiende eeuw grote aantallen Duitse marskramers naar Friesland. Omdat hun koopwaar voor een belangrijk deel uit textielgoederen bestond kregen de reizende kooplui al snel de bijnaam ‘lapkepoepen’ (‘Poep’ was in die tijd een volkse benaming voor een Duitser). De marskramers vonden een gat in de markt en zetten hun waar vooral af in afgelegen plattelandsgebieden, die een slechte verbinding hadden met de stad.

Duitse winkeliers

Toen het wegennet in de negentiende eeuw werd verbeterd en de boerendames liever ‘naar de stad’ gingen om hun kleding te kopen, sprongen de reizende Duitse handelslui ook daarop in. Zij gaven hun marskramersbestaan op en openden winkels om hun koopwaar aan de man te brengen. 

Enkele winkels in Leeuwarden

Nieuwestad

• 98. C&A (Carl en August Brenninkmeijer): confectiekleding
• 102. Käller: herenmode
• 120. Burmann: 'witte goederen' zoals ondergoed, pyama's, luiers en verpleegsteruniformen
• 137. Kuhlmann: dekens, ondergoed, sport- en nachtkleding
• 150. V&D (Vroom & Dreesmann): warenhuis
• 162. Schweigmann: woontextiel

Sint Jacobsstraat

• 25-27. Drontmann: manufacturen
• 24-26. Lampe: dekens, matrassen en bedden

Wirdumerdijk

• 5. Flottow-Voss: textiel
• 10. Peek en Cloppenburg: mode

Voorstreek

• 26. Slauerhoff: stoffeerderij en behang

Kelders

• 33. Zelle: hoeden en petten

Meer informatie

Digitale brochure met wandelroute van Historisch Centrum Leeuwarden: Lapkepoepen in Leeuwarden. 

Op 16 september 1975 werden de eerste Surinamers tijdelijk ondergebracht in de, sinds enige tijd leegstaande, Prins Frederikkazerne te Leeuwarden.

Surinaamse onafhankelijkheid

Op 25 november 1975 werd Suriname gedekoloniseerd. De inwoners hadden de keuze: naar Nederland gaan of in Suriname blijven. Omdat vlak voor en na de onafhankelijkheid zoveel Surinamers naar Nederland kwamen, werd tot een vestigings- en spreidingsbeleid besloten. De overheid was bang dat de meerderheid van de Surinamers zich in de Randstad zou vestigen. Het beleid van de regering was in die jaren erop gericht om de migranten te spreiden. Te veel geconcentreerd in de grote steden zou tot problemen kunnen leiden. Het Centraal Bureau Vestigingsbeleid Rijksgenoten wees enkele plaatsen aan voor de eerste opvang van Surinamers. Leeuwarden was daar één van. 

Artikel in Friesch Dagbald

Op 1 oktober 1975 maakte fotograaf Sjoerd Andringa diverse foto's, waarvan er één in dit krantenbericht werd gepubliceerd. De foto's worden bewaard in Historisch Centrum Leeuwarden. 

Context

Op 25 november 1975 werd Suriname onafhankelijk. Vanaf september werden geëmigreerde Surinaamse rijksgenoten tijdelijk ondergebracht, in de sinds enige tijd leegstaande, Prins Frederikkazerne te Leeuwarden.

Artikel in Friesch Dagbald

Op 30 september 1975 maakte fotograaf Sjoerd Andringa diverse foto's, waarvan er één in dit krantenbericht werd gepubliceerd. De foto's worden bewaard in Historisch Centrum Leeuwarden.

Context

Op 25 november 1975 werd Suriname onafhankelijk. Vanaf september werden geëmigreerde Surinaamse rijksgenoten tijdelijk ondergebracht, in de sinds enige tijd leegstaande, Prins Frederikkazerne te Leeuwarden.

Pieter Joseph de Vienne was koopman en regent van het ziekenhuis te Batavia (nu Jakarta) in de kolonie Nederlands Indië (nu Indonesië). Een huisslavin van hem, Albertina van Passier, had een baby gekregen. Op 16 juni 1769 adopteerde Pieter deze baby en hij noemde haar Marie Magdalaine.

Emancipatie

Met de adoptie verklaarde hij dat het kleine meisje vanaf die datum geëmancipeerd (vrij gemaakt) was. Linksboven op de akte staat een stempel met het logo van de VOC. De moeder werd niet in de akte genoemd. Dit kan betekenen dat zij tot slaaf gemaakt bleef. Maar omdat er geen andere bronnen bekend zijn, kunnen we dit niet met zekerheid zeggen.

Huwelijk

Marie trouwde in 1784 met Jacobus Martinus Baljée, die oorspronkelijk uit Leeuwarden kwam. Zij was toen 15/16 jaar, hij was 32. Jacobus werkte als arts in het ziekenhuis van Marie's adoptievader. Toen Pieter overleed, kreeg Marie een behoorlijke erfenis van hem. Hiermee kochten zij en haar man een grote plantage, waar tot slaaf gemaakten en horigen het meerendeel van het werk deden. Ze vergaarden op deze manier enorme rijkdom.

Lesmateriaal

1. Op deze site zijn bij Lesmateriaal lessen over het slavernijverleden te vinden voor diverse doelgroepen.
2. Op de Canon van Leeuwarden is een venster aan Jacobus Baljée gewijd. Het bevat meer historische bronnen en lesmateriaal.

Transcriptie

Binnenkort is bij 'Beschikbare tools' hieronder een transcriptie beschikbaar. Wanneer je daar met de muis over een aantal regels van de adoptieakte gaat, lees je per regel:

• transcriptie van originele tekst
• Nederlandse vertaling

Op dinsdag 21 januari 1837 publiceerde de Leeuwarder Courant een artikel over de katoenfabriek in Leeuwarden. Het had een positieve toon, omdat eigenaar A.J. Bruinsma werk wilde creëren voor de armen in de stad. Zodat de armbesturen ontlast werden van zorg.

Het artikel bestaat uit de volgende onderdelen:

1. Voorpagina van de krant (met rechtsonder de kop van het artikel)
2. Kop van het artikel
3. Bladzijde 2 van de krant (met in de rechter kolom het vervolg van het artikel)
4. Bruinsma begon in Leeuwarden met een weeffabriek in de Ipe Brouwerssteeg (in de krant verkeerd geschreven als Ivobrouwerssteeg)
5. Daarna opende hij een katoenfabriek in het dorp Huizum, dat nu een wijk in Leeuwarden is
6. Werkzaamheden in de katoenfabriek
7. Reglement voor werklieden en waar de boetes voor gebruikt werden
8. Arbeidsvoorwaarden
9. Personeelsopbouw

Op 1 januari 1835 publiceerde A.J. Bruinsma een reglement voor zijn katoenfabriek. Zo’n reglement hing meestal op een drukke plek in de fabriek, waar iedereen het kon zien. 

De fabriek van Bruinsma stond in het dorp Huizum, dat nu een wijk is in de stad Leeuwarden. De fabriek fungeerde als een soort sociale werkplaats, omdat zijn werknemers vooral meisjes uit arme Leeuwarder gezinnen waren. Maar Bruinsma’s onderneming ging in 1839 al failliet. 

Bijbehorende bron

Het krantenartikel uit de Leeuwarder Courant van dinsdag 21 januari 1835 bevat meer informatie over deze katoenfabriek. Hierin staat onder andere dat de boetes van het reglement in een fonds gestort werden, waarmee zieke werknemers geneeskundige hulp en een uitkering konden krijgen. 

Sommige Surinaamse rijksgenoten besloten, na de onafhankelijkheid van Suriname in 1975, naar Nederland te verhuizen. Zij werden o.a. tijdelijk opgevangen in de Prins Frederikkazerne te Leeuwarden. Tijdens de feestdagen in december was het gelukt de mensen elders onder te brengen. Het was echter nog onduidelijk of de kazerne vanaf januari 1976 opnieuw Surinamers zou opvangen. Tegenwoordig zitten er in de voormalige kazerne sociale huurappartementen. 

In 1975 werden vanaf september 200-250 Surinamers tijdelijk ondergebracht, in de sinds enige tijd leegstaande Prins Frederikkazerne te Leeuwarden.

Surinaamse onafhankelijkheid

Op 25 november 1975 werd Suriname gedekoloniseerd. De inwoners hadden de keuze: naar Nederland gaan of in Suriname blijven. Omdat vlak voor en na de onafhankelijkheid zoveel Surinamers naar Nederland kwamen, werd tot een vestigings- en spreidingsbeleid besloten. De overheid was bang dat de meerderheid van de Surinamers zich in de Randstad zou vestigen. Het beleid van de regering was in die jaren erop gericht om de migranten te spreiden. Te veel geconcentreerd in de grote steden zou tot problemen kunnen leiden. Het Centraal Bureau Vestigingsbeleid Rijksgenoten wees enkele plaatsen aan voor de eerste opvang van Surinamers. Leeuwarden was daar één van. 

Ontwerptekening uit 1926 van de gevel van het warenhuis Vroom & Dreesmann (V&D) aan de Nieuwestad 150 te Leeuwarden. In 2017 zijn de deuren gesloten en sindsdien zitten er andere winkels in het pand.

Lapkepoepen

De V&D was één van de vele winkels die in de 19e en 20e eeuw zijn geopend door Duitse families, die in de 17e en 18e eeuw in Friesland als marskramers langs de deuren gingen om textiel te verkopen. Bij de bron Lapkepoepen is een overzicht van winkels, met een wandelroute in Leeuwarden te vinden.

Dit is de 2e bladzijde van het plakkaat van Filips II, uitgegeven op 25 augustus 1566. De 1e blz. is hier te vinden.

Transcriptie

Bij 'Beschikbare tools' hieronder is een gedeeltelijke transcriptie beschikbaar. Wanneer je daar met de muis over een aantal regels van de brief gaat, lees je per regel:

• transcriptie van originele tekst
• vertaling naar hedendaags Nederlands

Het beeld 'Onze Lieve Vrouwe van Leeuwarden' stond sinds 1506 in de Sint Vituskerk te Leeuwarden. Aan het beeld werden wonderen toegedicht. Tijdens de Beeldenstorm in 1566 werd het verborgen, waardoor het bewaard is gebleven. Het staat nu in de Dominicuskerk in Leeuwarden.

Mariaprocessie

In de 16^e eeuw werd elk jaar een processie met het beeld gehouden door de stad. Dit was een katholieke traditie. Toen in 1580 door de Reformatie het openbare katholieke geloof in Friesland werd verboden, was het afgelopen. Sinds 2010 is deze gewoonte weer opgepakt. Op You Tube is van deze ommegang een video te zien: GPTV Processie door Leeuwarden.

Reactie van het stadsbestuur van Leeuwarden op het bevel van Filips II naar aanleiding van de Beeldenstorm in 1566.

Inhoud

Er wordt besloten om beelden en dergelijke uit de drie katholieke parochiekerken tijdelijk weg te halen en in veiligheid te brengen. Dit om te voorkomen dat er oproer uitbreekt. Maar het voorkomt ook dat het stadsbestuur in opdracht van Filips II mensen moet arresteren en tot de doodstraf moet veroordelen.

Parochiekerken

In Leeuwarden waren dit:

• Sint Vitus van Oldehove
• Sint Marie of Onze Lieve Vrouwe van Nijehove
• Sint Catharina van Hoek

Transcriptie

Bij 'Beschikbare tools' hieronder is een gedeeltelijke transcriptie beschikbaar. Wanneer je daar met de muis over een aantal regels van de brief gaat, lees je per regel:

• transcriptie van originele tekst
• vertaling naar hedendaags Nederlands

Plakkaat van koning Filips II uitgegeven op 25 augustus 1566. Hij heeft het verzonden aan het Hof van Friesland. Dit was gevestigd in het gebouw 'de Kanselarij' aan de Turfmarkt te Leeuwarden. Het was het centrale punt voor het bestuurlijke en juridische Spaanse gezag in het gewest Friesland. 

Inhoud

De Beeldenstorm woedt in de Nederlanden. Filips II onderneemt actie en beveelt dat iedereen die zich schuldig maakt aan het vernielen en beroven van kerken en kloosters opgepakt moeten worden. En dat zij gestraft moeten worden met de dood door ophanging aan de galg. En dat al hun goederen in beslag genomen moeten worden. Hetzelfde zal gelden voor diegenen die getuigen zijn van deze beeldenstorm, maar er niets aan doen om het te verhinderen.

Twee delen

De brief bestaat uit twee bladzijden. Het vervolg is hier te vinden.

Transcriptie

Bij 'Beschikbare tools' hieronder is een gedeeltelijke transcriptie beschikbaar. Wanneer je daar met de muis over een aantal regels van de brief gaat, lees je per regel:

• transcriptie van originele tekst
• vertaling naar hedendaags Nederlands

Op de munt staat een afbeelding van de Romeinse keizer Nero (37-68 na Chr.). De munt is in 2005 gevonden door archeologen tijdens de aanleg van parkeergarage Oldehove te Leeuwarden. Dit is de plek waar de Oldehoveterp aan de Middelzee was, het begin van bewoning in Leeuwarden.

Een Germaanse mantelspeld, ook wel fibula genoemd. Gevonden in 2005 door archeologen, tijdens de aanleg van parkeergarage Oldehove te Leeuwarden. Dit is de plek waar ooit de Oldehoveterp aan de Middelzee was, het begin van de bewoning in Leeuwarden.

Een Romeinse kraal, gemaakt van groene glaspasta. Door archeologen in 2005 gevonden tijdens de aanleg van parkeergarage Oldehove te Leeuwarden. De plek waar ooit de Oldehoveterp aan de Middelzee was, het begin van de bewoning in Leeuwarden.

Fragment van een pot met relief. Gemaakt van Romeins terra sigillata aardewerk. Het is door archeologen in 2005  gevonden tijdens de aanleg van parkeergarage Oldehove te Leeuwarden. Dit was de plek waar in de Romeinse tijd de Oldehove terp aan de Middelzee was, het begin van de bewoning in Leeuwarden.

Fragment van een pot met relief. Gemaakt van Romeins terra sigillata aardewerk. Het is door archeologen gevonden in de dorpsterp van Swichum.

Dit groepsportret is geschilderd door Wybrand de Geest. Te zien zijn vier zonen van de Duitse graaf Jan VI 'de Oude' van Nassau-Dillenburg (1536-1606). De Geest situeert ze in een statige fantasie-omgeving en plaatst ze losjes in het beeld. Zo geeft hij toeschouwers het gevoel dat ze er zelf bijna bij kunnen gaan staan. 

Wie staan erop?

V.l.n.r.:

• Lodewijk Günther van Nassau (1575-1604)
• Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg (1560-1620) -> Fries stadhouder
• Ernst Casimir van Nassau-Dietz (1573-1632) -> volgt zijn kinderloze broer Willem Lodewijk op als Fries stadhouder 
• Filips van Nassau (1566-1595) 

Tachtigjarige Oorlog

Deze drie broers van Willem Lodewijk zijn omgekomen tijdens de onafhankelijkheidsstrijd van de Nederlanden tegen Spanje:

• Filips bij de Slag bij de Lippe (28 jaar)
• Lodewijk Günther bij het Beleg van Sluis (29 jaar)
• Ernst Casimir bij het Beleg van Roermond (58 jaar)

Zelf raakt Willem Lodewijk gewond door een kogel in zijn been bij het Beleg van Coevorden. Hierdoor kon hij wat moeilijker lopen.

Hofschilder Friese stadhouders

Tijdens zijn carrière stoot De Geest door tot in de hoogste regionen. Als dertiger gaat hij al werken voor de Friese Nassaus. Vanuit het Leeuwarder Stadhouderlijk Hof zwaaien zij als stadhouder de scepter over de noordelijke gewesten. Dat vraagt om imposante portretten door de allerbeste Friese portretschilder: Wybrand de Geest.

De Geest wordt hofleverancier van drie Friese stadhouders op rij, die hem voorzien van een vaste stroom opdrachten. De Geest is de eerste Noord-Nederlandse schilder die staatsieportretten maakt: levensgroot, ten voeten uit en in vol ornaat.

De Friese adel, die het dagelijkse bestuur voor zijn rekening neemt, vindt zichzelf niet onderdoen voor de stadhouders. Ook zij bestellen bij De Geest levensgrote portretten die zich qua formaat en vertoon zeker met die van de stadhouders kunnen meten.

Dit portret van Hendrickje Fransdr. Uylenburgh schildert haar man Wybrand de Geest in 1629. Hij is dan 37 jaar, zij is 29 en ze zijn zeven jaar getrouwd. Hij portrettert zichzelf en zijn vrouw als een welvarend, gearriveerd stel.

Link met Rembrandt

Hendrickje's achternicht is Saskia Uylenburgh. Zij trouwt in 1634 met Rembrandt van Rijn. Wybrand en Hendrickje zijn te gast op hun bruiloft in het Friese Sint Annaparochie. 

Wybrand Simonsz. de Geest werd in 1592 in Leeuwarden geboren. Hij hoorde bij de eerste Friese jongens die de stadspoorten ver achter zich lieten om elders opgeleid te worden tot schilder. Voor Wybrand werd dat Utrecht, in het grote, levendige atelier van Abraham Bloemaert. Vanuit daar reisde de jonge schilder via Den Bosch naar Parijs, Aix-en-Provence en per schip naar Rome. Samen met zijn kunstenaarsvrienden nam hij in Italië ruim de tijd om zijn hand te oefenen en van het leven te genieten. Iedere kunstenaar met een beetje ambitie moest in die tijd de antieke wereld met eigen ogen gezien hebben.

Bloeiende schilderspraktijk 
Na zijn reis naar het buitenland, keerde Wybrand rond 1620 voorgoed terug in zijn geboortestad Leeuwarden. Daar bouwde hij een bloeiende portretpraktijk op dankzij klanten uit de Friese adel die hem een leven lang wisten te vinden. Ook gunden drie Friese Nassaus op rij hem hun portretopdrachten. Hij schilderde bijvoorbeeld een groepsportret van stadhouder Willem Lodewijk met drie broers. 

Dubbelportret
Wybrand is 37 jaar wanneer hij zichzelf en zijn vrouw portretteert als een welvarend, gearriveerd stel. Hij is op dit moment zeven jaar getrouwd met Hendrickje Uylenburgh. 

Na een onafhankelijkheidsoorlog van 80 jaar met de Spanjaarden werd in 1648 de Vrede van Münster getekend. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd eindelijk als soevereine staat erkend. Het was tijd om de overwinning te vieren en dat gebeurde overal in de Nederlanden. Ook in Friesland.

Waar was het feestje?

In Leeuwarden vonden de festiviteiten plaats bij de Waag, een gebouw dat nog steeds op de Nieuwestad in het centrum staat. 

Wat is er op de afbeelding te zien?

• Er is een feestpodium met tribune gebouwd tegen de zijkant van de Waag.
• In het midden een lessenaar met daarop het wapen van het gewest Friesland (2 liggende leeuwen op een schild). 
• Achter de lessenaar staat Lambert Beyma, secretaris van de Gedeputeerde Staten van Friesland.
• Links en rechts van hem staan de vier deurwaarders met deurwaardersstaf en daar omheen de boden.
• Op de achtergrond in de zuilengalerij zitten de leden van de Gedeputeerde Staten van Friesland.
• Boven de pilaren is een lijst met een Latijns gedicht, geschreven door Henricus Neuhusius. Hij was advocaat bij het Hof van Friesland en schreef gedichten bij bijzondere gelegenheden. 
• Daarboven staan twee beelden van Vrede en Gerechtigheid en de tekst Opus Justitiae Pax (Werk van Justitie en Vrede).
• Helemaal bovenin de tribune zittten muzikanten te spelen.
• Rond het podium staan musketiers.

Latijnse titel van de afbeelding: Pompa triumphalis adhibita in promulgatione Pacis Belgarum Leowardiae in Frisia. Anno 1648. May 2. Nederlandse vertaling: De triomftocht die werd gebruikt bij de afkondiging van de Vrede der Belgen (andere benaming voor Vrede van Münster) in Leeuwarden in Friesland, in het jaar 1648, op 2 mei.

Fake news

Deze plattegrond is nooit werkelijkheid geworden. Dit was het plan in 1622, zoals de vestingstad Leeuwarden had moeten worden, maar het is nooit helemaal uitgevoerd. In 1648 werd de Vrede van Münster getekend en besloot het stadsbestuur de werkzaamheden op te schorten. Terwijl er nog drie dwingers (bolwerken) in de zuidoosthoek aangelegd moesten worden. Mocht het ooit toch weer oorlog worden, dan konden die alsnog gebouwd worden. Een bijzonder detail is dat op deze plattegrond kannonnen op de dwingers zijn getekend.

Vestingstad Leeuwarden

Tijdens het Twaalfjarige Bestand (1609-1621) profiteerde Leeuwarden van de wapenstilstand door haar vestingwerken te verbeteren. Vergelijk de plattegronden van 1603 en die van 1644 maar eens met elkaar, dan zie je verschil. 

In 1589 hield Fries stadhouder Willem Lodewijk een redevoering in de Staten Generaal te Den Haag. Hij pleitte voor drie dingen, die ervoor moesten zorgen dat het Staatse leger beter opgewassen was tegen Spanje. De aanbevelingen werden overgenomen en hadden resultaat:

1. Zorg voor voldoende geld

Zodat soldaten op tijd hun salaris ontvangen. Filips II betaalde zijn soldaten onregelmatig of soms zelfs niet, waardoor zij wegliepen of gingen plunderen om toch iets te verdienen. Daarnaast moest er voldoende budget zijn voor wapens en munitie.

2. Soldaten moeten graven

Belangrijk in de oorlogvoering was het aanleggen van loopgraven of grachten. Zo kon een leger niet alleen zichzelf beschermen tegen aanvallen, maar kon het ook veilig een vijandelijke vestingstad naderen. Tot die tijd werd het graven aan boeren uit de omgeving uitbesteed. Soldaten vonden het beneden hun stand en weigerden zulk soort boerenwerk te doen. Willem Lodewijk vond dat het leger dit zelf moest doen.

3. Profiteer van Spanje's oorlog met Frankrijk

Omdat Filips II ook in een oorlog met de Fransen was verwikkeld, moest het Staatse leger daarvan profiteren door actief aan te vallen. Om zo gebieden te bevrijden die door het Spaanse leger waren bezet.

Context 

De oorspronkelijke bron is een biografie over Willem Lodewijk. Die is in 1621 in het Latijn verschenen en door Ubbo Emmius geschreven. Hij was de eerste rector magnificus van de Universiteit Groningen, die in 1614 is gesticht op initiatief van Willem Lodewijk.

Het Latijnse fragment wordt gevolgd door een Nederlandse vertaling: P. Schoonbeeg, Willem Lodewijk graaf van Nassau (1560-1620. Stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe (1994). HCL objectnr.: Stedelijke Bibliotheek C 2326.

Eén van de vroegst bekende tekeningen uit 1755 van de buitenkant van de Kanselarij aan de Turfmarkt te Leeuwarden. De 3e foto laat het interieur zien, hoe dat er een eeuw eerder in 1645 uit zag (bron: Beeldbank Historisch Centrum Leeuwarden).

Symbool van Spaanse macht

De Kanselarij werd in 1571 gebouwd als Hof van Friesland, in opdacht van de Spaanse landheer Filips II. Met de stadhouder vormde het Hof het hoogste bestuurlijke en juridische overheidsorgaan, dat het gewest Friesland bestuurde namens het centrale gezag in Brussel. Het indrukwekkende gebouw moest de macht en grootsheid van de Spaanse landheer uitstralen en daarmee de Friezen imponeren. De Kanselarij stond aan de Turfmarkt waar toen nog een gracht was, die in 1894 werd gedempt.

Geldgebrek zorgde ervoor dat de Kanselarij nooit werd afgebouwd. Want de bedoeling was dat het een symmetrisch gebouw zou worden, met het rijkversierde bordes met trap in het midden. Maar de bouw viel samen met het begin van de Opstand, die Filips II heel veel geld kostte. 

Het gebouw is in gotische stijl opgetrokken met renaissance elementen bij de ingang. Bovenop de trapvormige gevel stond oorspronkelijk een beeld van Karel V, de vader van Filips II. Maar bij een restauratie is dit vervangen door een beeld met een pauselijke tiara. De andere acht beelden zijn vrouwenfiguren die met attributen verschillende deugden verbeelden. Boven de ingang is een gedenksteen met een Latijnse tekst, die begint met: In het jaar des Heren 1571 op 7 november, tijdens de regering van de edele Filips katholieke koning der Spanjaarden en heer van Friesland.

De Opstand

Toen de stad Leeuwarden zich in 1580 bij de Opstand aansloot vond er een staatsgreep plaats. Het Spaanse gezag werd vervangen door zelfbestuur van de Friezen. De rechterlijke macht bleef in de Kanselarij, maar de politiek-bestuurlijke macht werd uitgevoerd door Gedeputeerde Staten, die in het naastgelegen Landschapshuis zetelde. 

Op het bordes kwamen toen leeuwen met wapenschilden van de vier kwartieren in Friesland, die elk drie raadsheren in het Hof benoemden: Oostergo, Westergo, Zevenwouden en de Elf Steden.

Toen en nu

Kijk bij Beschikbare tools hieronder hoe het gebouw in de 18e eeuw eruit zag en hoe het er nu uit ziet.

Herdenkingsmunt

In 1580 sluiten de eerste drie Friese steden zich bij de Opstand aan. Dit zijn Leeuwarden, Harlingen en Stavoren. Zij veroveren de Spaanse blokhuizen en verjagen de Spaanse soldaten. Ter herinnering hieraan laten de Staten van Friesland (Friese regering) deze zilveren penning maken.

Voorkant:

• Een afbeelding van een verhaal uit de Bijbel: David verslaat de reus Goliath. Dit is een vergelijking met hoe de kleine Nederlanden het grote, machtige Spanje verslaan.
• Tekst rondom: A x DOMINO x FACTUM x EST x ILLVD. Dit is Latijn voor: Van de Here geschied

Achterkant:

• Afbeeldingen van de drie veroverde Spaanse blokhuizen. Blokhuizen of dwangburchten zijn een soort kazernes voor Spaanse soldaten. Maar het zijn ook gevangenissen en plekken waar mensen gemarteld of vermoord worden. Zoals protestanten, omdat ze volgens de katholieke Spanjaarden ketters waren. Blokhuizen zien eruit als kastelen: met een gracht en muur er omheen en een bewaakte toegangspoort. Op de muur staan kanonnen. Die zijn op de stad gericht, om zo de inwoners te intimideren.
• Tekst rondom: PRINCIPIV x RECVPERATAE x LIBERTATIS x FRI. Dit is Latijn voor: Het begin der herkregen vrijheid van Friesland

Bron getekende penning: Beeldbank Historisch Centrum Leeuwarden

Op deze prent zie je een lange optocht die uit een Leeuwarder stadspoort loopt. Het zijn katholieken, die onder begeleiding van soldaten, muzikanten en vaandeldragers, de stad uit worden gezet.

De achtergrond is een beetje een fantasie tekening. Je ziet drie torens die (v.l.n.r.) de Nieuwe Toren, Grote Kerk en Oldehove moeten voorstellen, maar in werkelijkheid er anders uitzagen. Op basis van deze volgorde kunnen we denken dat de stadspoort de Hoeksterpoort moet zijn geweest in het noordoosten van Leeuwarden.

Onder de prent staat: de Casteelen in Friesland afgworpen, ende Monniken te Leeuwaerden werden met Pijpen en Trommelen ter Stadt uijtgeleijt. Ao. 1580. 

Context

In 1580 sluiten Leeuwarden, Harlingen en Stavoren zich als eerste Friese steden aan bij de Opstand. Ze veroveren de Spaanse blokhuizen en verjagen Spaanse soldaten en katholieke geestelijken en inwoners. 

Het standbeeld van Viglius van Aytta is te vinden op de Turfmarkt in Leeuwarden. Het staat voor het gebouw dat de Kanselarij heet, dat in opdracht van Filips II is gebouwd en dat diende als machtscentrum voor de Spaanse overheersing in Friesland.

Het standbeeld werd in 2018 door de Stichting Standbeeld Viglius van Aytta van Swichum geschonken aan de gemeente Leeuwarden.

Hoe een Fries jongetje raadsheer van Karel V werd

Dit portret is van de 58-jarige Viglius ab Aytta Zuichemus. Dit is de Latijnse naam voor de Fries Wigle van Aytta van Swichum.

Wigle werd in 1507 geboren op een boerderij in Barrahûs, dat ten noordwesten van Wirdum ligt. In het voorjaar van 1515 werd deze boerderij verwoest in de opnieuw opgelaaide strijd tussen Schieringers en Vetkopers. Viglius woonde op dat moment op de Ayttastins in Leeuwarden. Hij werd daar opgevoed bij zijn oom Bernard Bucho van Aytta, die jurist was aan het Hof van Friesland. Dat laatste heeft er waarschijnlijk voor gezorgd dat Wigle ook rechten ging studeren in Leuven. Zoals in die tijd gewoonte was bij geleerden, veranderde hij toen zijn naam in een Latijnse versie.

In 1542 werd Wigle door Karel V, de Spaanse landsheer van de Nederlanden, benoemd tot lid van de Geheime Raad in Brussel. Zeven jaar later was hij er de voorzitter van. In 1554 werd hij ook voorzitter van de Raad van State. Dat was heel uitzonderlijk, want Wigle was oorspronkelijk niet van adel, maar door Karel V in de adelstand verheven. En tot die tijd waren alle leden en voorzitters van traditionele hoge adel geweest.

Wigle en de Spaanse overheersing

Wigle was één van de belangrijkste juristen van zijn tijd en was de spin in het web van de Spaanse regering in de Nederlanden. Nadat Karel V opgevolgd werd door zijn zoon Filips II, werkte Wigle nauw samen met landvoogdes Margaretha van Parma. Wigle was een trouwe dienaar van de Habsburgers, maar hij was het niet altijd met hen eens. Zo was hij voor godsdienst tolerantie en tegen kettervervolgingen. Wigle pleitte voor redelijke argumenten om mensen tot andere gedachten te brengen. Ook had hij vooruitstrevende ideeën over het humanisme. En hij verzette zich tegen de invoering van de Tiende Penning.

In 1576 riep hij de Staten Generaal bijeen, wat tot de Pacificatie van Gent leidde. In deze overeenkomst besloten de 15 Spaanse Nederlanden om zich samen tegen Spanje te keren. De aanleiding was het onderdrukken van ketters door katholieken en het plan om rechtspraak en belasting te hervormen en te centraliseren.

Sporen van Wigle

• Het schilderij is eigendom van het Fries Museum, maar hangt voor onbepaalde tijd als bruikleen in de expositie Verhalen van Leeuwarden in het Historisch Centrum Leeuwarden. Wigle is afgebeeld als Kanselier van de Orde van het Gulden Vlies. Linksboven staat het ordeteken: een gouden ramsvacht met kop en poten, door een ring gehaald, hangend aan een gouden ketting.
• Wigle is in 1577 in Brussel overleden en zijn graf vind je in de Sint Baafs Kathedraal te Gent.
• Op de Turfmarkt in Leeuwarden is een standbeeld van Wigle. Het staat voor het gebouw dat De Kanselarij heet. Dat is in opdracht van Filips II gebouwd en diende als machtscentrum voor de Spaanse overheersing in Friesland.
• In Leeuwarden is een Ayttasteeg. Die dankt haar naam aan het feit dat het - voormalige - noordelijke hoekpand van deze steeg met de Weaze sinds de vroege 16e eeuw in het bezit van de Aytta's was. Wigle bracht hier zijn jeugd door, toen hij bij zijn oom woonde. Op de hoek van deze steeg hangt een schild met het familiewapen van Viglius en een afbeelding van de ketting van de Orde van het Gulden Vlies.
• In Swichum is de Ayttadyk, vernoemd naar de familie Aytta die in het dorp een state bezat.

Meer over Wigle?

Kijk op de Fryske Kanon bij het venster De Aytta's. Friezen in vorstendienst.

Koning Willem-Alexander heeft Friese roots

Wist je dat ons koningshuis niet van Willem van Oranje afstamt? Je zou het wel snel kunnen denken want in ons volkslied Het Wilhelmus zingen we toch over hem? En was hij ook niet de leider van de Nederlandse opstand tegen de Spaanse overheersing? Dat laatste klopt. Maar Willem-Alexander stamt eigenlijk af van de broer van Willem van Oranje.

Deze Jan VI had een zoon, Willem Lodewijk, die in het Staatse Leger van zijn oom vocht. Toen Friesland zich in 1580 bij de opstandelingen aansloot, had Willem van Oranje daar een vertegenwoordiger nodig. De Nederlanden waren in oorlog met Spanje en in tijden van nood moesten er snel beslissingen genomen worden. Wie kon dat beter doen dan zijn neef? En zo maakte hij Willem Lodewijk Fries stadhouder.

Willem Lodewijk stierf kinderloos en werd opgevolgd door zijn jongere broer Ernst Casimir. En via deze lijn kom je uiteindelijk bij Willem-Alexander uit. Want toen stadhouder Willem III (de kleinzoon van Willem van Oranje) ook kinderloos stierf, was er geen opvolging in die Hollandse tak van de familie. Daarom werd naar de Friese tak gekeken. En werd de Friese stadhouder Willem Carel Hendrik Friso in 1747 benoemd tot de stadhouder van alle zeven Nederlanden. De kleinzoon van deze Willem IV werd in 1813 de eerste koning van Nederland.

In 1950 opende Philips haar eerste fabriek in Noord-Nederland: in Drachten werd aan de Oliemolenstraat met de productie van scheerapparaten gestart. In 1961 volgde een stofzuigerfabriek aan de Harlingerstraatweg zuidzijde in Leeuwarden.

Philips vestigde zich ook in Groningen en Drenthe: Stadskanaal (1955), Hoogeveen (1956), Groningen (1960), Winschoten (1972) en Emmen (2011). Tegenwoordig is alleen de vestiging in Drachten nog in bedrijf, doordat de productie is verhuisd naar lage-lonen landen.

Drachten toen en nu

De fabrieken zorgden voor grote werkgelegenheid in Noord-Nederland, met duizenden werknemers. De komst van Philips in Drachten had vooral grote gevolgen. Want door de enorme vraag naar arbeidskrachten leverde Philips een bijdrage aan sociale woningbouw. Zo liet Philips diverse wijken bouwen: De Swetten, De Singels en De Bouwen. Ook werd er in 1961 een vliegveld aangelegd, ten behoeve van de Philips vestiging.

Tegenwoordig is er aan de Oliemolenstraat ook een Campus Drachten te vinden. Dit is een samenwerking van hightechbedrijven, ziekenhuis Nij Smellinghe en onderwijsinstellingen (MBO, HBO en universiteit). Door de toenemde vergrijzing ontstaat er een tekort aan personeel en wordt de inzet van techniek belangrijker. Campus Drachten heeft dan ook als doel: zorginnovatie en ontwikkeling van autonome systemen die taken uitvoeren zonder menselijke tussenkomst.

Afbeeldingen

• De personeelsadvertentie van de fabriek in Drachten dateert van 28 november 1959 en stond in de Leeuwarder Courant (Bron: De krant van toen)
• De foto van een personeelsbijeenkomst in de Leeuwarder bedrijfskantine dateert uit de jaren '60 van de vorige eeuw (Bron: Beeldbank Historisch Centrum Leeuwarden)
• Een foto van de Philips fabriek de Verenigde Stofzuiger Fabrieken (VSF) aan de Harlingerstraatweg te Leeuwarden (Bron: Beeldbank Historisch Centrum Leeuwarden)
• Op de website van Dragten, terug in de tijd staat een fotocollectie van Philips door de jaren heen.  

Bron: F. Dam, Drachten van toen naar nu. 350 jaar leven, wonen en werken (Drachten 1990).

Tijdlijn

Made in Fryslân was oorspronkelijk een tentoonstelling in Museum Dra8888. Het is een overzicht van Friese producenten en ontwerpers van kunst en design van 1924 tot 2024. Bij Verdieping hieronder staat een tijdlijn. Deze laat voorbeelden zien van kunst en design - in de context van het nationale en internationale verhaal - zoals keramiek, dada, superjachten, meubeldesign en landbouwmachines.

Makkumer aardewerk

Een voorbeeld van Fries Design is Koninklijke Tichelaar in Makkum. Het keramiekbedrijf is in 1572 opgericht en is daarmee het oudste in Nederland. Een polychoonjournaal uit 1960 is gemaakt naar aanleiding van het 300-jarig bestaan van de aardewerkfabriek en geeft een beeld van het toenmalige maakproces en de producten. Dat het eeuwenoude ambacht nog steeds tot de verbeelding spreekt blijkt uit het feit dat hedendaagse ontwerpers, kunstenaars en architecten zich laten inspireren door de toepassingsmogelijkheden. De bloempiramide op de afbeelding is ontworpen door Studio Job en aangekocht door het Fries Museum. 

Tegeltableau Leeuwarden

Ook het kunstwerk op het plein Oldehoofsterkerkhof is van Koninklijke Tichelaar in Makkum. Het tableau bestaat uit 2160 tegels en is ontworpen door Michaël Snitker. Centraal staan prinses Maria Louise van Hessen-Kassel en haar echtgenoot Fries stadhouder Johan Willem Friso van Nassau-Dietz. Hun stamboom laat zien dat dit echtpaar uit Leeuwaren een relatie heeft met alle nog bestaande Europese koningshuizen. 

Op 20 maart 1801 verleende Paus Pius VII een gunst aan de parochie van de Heilige Vitus te Blauwhuis. Iedereen die op 15 juni, de naam- en feestdag van de Heilige Vitus, een bezoek bracht aan de Vituskerk te Blauwhuis kon daar een volle aflaat krijgen en aldaar bidden voor de eendracht onder de Christenvorsten, de uitroeiing der ketterijen en de verheffing van onze Moeder de Heilige Kerk.

Aflaten

Volgens de leer van de Katholieke kerk kan een zondaar zijn ziel zuiveren, door straf te ondergaan en daar boete voor te doen. In de beginperiode van de Katholieke kerk was zo’n boetedoening een openbare aangelegenheid. Maar in de loop der eeuwen ontstond de mogelijkheid om boete te doen via een scala van ‘goede werken’. Zoals het geven van een aalmoes, het zelfkastijden door middel van vasten, het maken van een bedevaart of het geven van geld aan de kerk. In de latere Middeleeuwen ontvingen deelnemers aan kruistochten een algehele aflaat voor hun zondig leven.

Aflaten konden ook gekoppeld zijn aan ‘goede werken’ voor kerkelijke instanties, zoals arm- en ziekenhuizen en voor de bouw van kerken, scholen en zelfs wegen en bruggen. Het meest bekend zijn aflaten die verkocht werden voor de bouw van de St. Pietersbasiliek in Rome. 

Protesten

De aflaten en vooral de verkooppraktijken van door de kerkleiding op pad gestuurde aflaathandelaren, kwamen steeds meer in een kwaad daglicht. Het was met name Maarten Luther die in 1517 met zijn 95 stellingen op de kerkdeur in Wittenberg fel protesteerde tegen de aflaathandel en daarmee mede aanleiding gaf tot wat bekend is geworden als de reformatie.

Hoewel de Katholieke kerk zelf ook inzag dat de praktijk rond de aflaten hervormd moest worden, bleef het uitgeven van aflaten, zij het gebaseerd op andere gronden, tot in onze tijd bestaan. 

Het boomkistgraf uit Hogebeintum is een bijzonder graf uit de 7e eeuw, gevonden in de hoogste terp van Friesland. In dit graf lag een vrouw begraven in een kist die was gemaakt van een uitgeholde eikenboom. Zulke bomen waren in die tijd zeldzaam in Friesland, waardoor een boomkistgraf heel speciaal was.

De vrouw droeg een ketting van kralen, schelpen en barnsteen, wat laat zien dat ze waarschijnlijk belangrijk was in haar gemeenschap. Haar skelet is goed bewaard gebleven, en op basis van haar schedel is een gezichtsreconstructie gemaakt. Zo kunnen we nu zien hoe ze er ongeveer uitzag, en deze reconstructie is te bewonderen in het Fries Museum.

Het boomkistgraf geeft ons veel informatie over hoe mensen vroeger leefden en werden begraven. Het laat ook zien dat er in die tijd contacten waren met andere gebieden, omdat sommige materialen van ver kwamen. Het graf is een van de mooiste voorbeelden van oude Friese begrafenisrituelen.

Gezichtsreconstructie

Van de originele schedel van het skelet van de boomkistdame is een nauwkeurige kopie gemaakt door Maja d’Hollosy van Skullpting. Zij bouwde het hoofd vervolgens met forensische methoden laag voor laag op. Na een prijsvraag werd de boomkistdame Beitske genoemd (passende Friese naam en een speelse verwijzing naar de plek waar ze gevonden is).

Bekijk voor meer informatie een filmpje over de terpentijd in Fryslân van de Fryske Kanon>>>

Over de fibula van Wijnaldum kun je een boek schrijven en het leest ook nog eens als een spannende thriller. De bekende mantelspeld uit circa 625 na Chr. is een icoon van de Friese archeologie. Het geheim van dit Friese sieraad ontspint zich steeds verder. Sinds de vondst van het eerste stuk is het onderwerp geweest van speculatie en onderzoek.  

In 1953 vindt een boerenknecht tijdens het graven van een drainagesleuf op de terp Tjitsma een groot stuk goud met rode stenen. Het Fries Museum krijgt het stuk in handen en laat het restaureren bij het British Museum in Londen. Experts zien overeenkomsten met de vondsten van het vroegmiddeleeuwse koningsgraf Sutton Hoo in Engeland. Het vermoeden bestaat dat de Wijnaldumer speld aan een Friese koning zou hebben toebehoord. Opgravingen en detectoractiviteiten in de jaren 90 leidden tot de vondst van missende onderdelen. Als een puzzel werd de fibula stukje voor stukje  ingevuld. De kopplaat van het sieraad kon met de in totaal dertig nieuwe fragmenten zo gereconstrueerd worden. Onderzoekers meenden er een masker op te zien. Tezamen met het feit dat vooral vrouwen de speld droegen, bracht dit de onderzoekers tot de conclusie dat het sieraad niet aan een Friese koning  behoorde, maar eerder aan zijn echtgenote de koningin of een priesteres.

In het najaar van 2012 is de fibula opnieuw onderzocht, ditmaal in een laboratorium in Parijs. Doel van dit onderzoek was om te achterhalen van welk materiaal de rode steentjes zijn en waar dit vandaan komt. Analyse wees uit dat de speld is ingelegd met almandijn, een type halfgranaat, dat zeer waarschijnlijk uit de regio Rajasthan in India komt. Dit betekent niet dat de fibula het label made in India krijgt, maar wel dat er al in de zevende eeuw grondstoffen van ver naar Friesland kwamen. Hierin is Friesland niet uniek, ook veel andere objecten uit andere streken in Nederland en Europa zijn ingelegd met exotisch almandijn. De netwerken reikten dus via vele tussenstappen van Wijnaldum tot Rajasthan.  

Waar de fibula tijdens het onderzoek wel uniek in bleek, was de hoeveelheid gebruikt almandijn. Met maar liefst meer dan 300 individuele steentjes is de fibula het grootste ingelegde sieraad uit vroegmiddeleeuws Nederland, en misschien wel uit Europa.  

Hoewel er steeds nieuwe inzichten komen, wordt  het geheim van de fibula waarschijnlijk nooit helemaal ontrafeld. Gelukkig maar, want zo blijft de speld het meest tot de verbeelding spreken. De hoeveelheid kinderboeken, romans en replica’s die erdoor zijn geïnspireerd, geven aan dat het object iedereen kan aanspreken. De fibula is daarmee topstuk bij uitstek en maakt op ons nog net zoveel indruk als deze op de zevende-eeuwse terpbewoners moet hebben gedaan.

Bekijk ook dit filmje van de Fryske Kanon over Fryslân in de Terpentijd>>>

Alleen haar voeten hebben de tijd overleefd. De godin die op deze altaarsteen stond, was Hludana. Dat weten we door het opschrift. Hludana was de inheemse godin van het water en de visserij. Een natuurgodin, die vereerd werd door de vroege terpbewoners in Friesland. Dat deden ze meestal door voedsel aan haar te offeren.

In de eerste eeuw na Christus heersten de Romeinen over bijna heel Europa.  De rivier de Rijn was de noordgrens van hun rijk. De Friezen woonden daar dus net boven, maar hadden wel contact met de Romeinen en handelden met hen. Ze zagen de Romeinse godenbeelden en altaarstenen, en raakten erdoor geïnspireerd. Deze Hludanasteen is dan ook een combinatie van de oude Friese traditie en de Romeinse invloed.

Nieuwsgierig wat het opschrift betekent? Als we het uit het Latijn vertalen staat er:

Aan de godin Hludana hebben de pachters van de visserij, toen Quintus Valerius Secundus de hoofdpachter was, hun gelofte betaald, vrijwillig en naar verdienste

Bekijk ook het filmpje over de Hludana Altaarsteen in de Fryske Kanon>>>

Gezicht op het Burmania Huis in Leeuwarden, gezien vanuit het zuiden. Het versterkte huis (stins of kasteel) werd begin 1500 gebouwd en was omringd met een gracht. Via een brug is de ingang te bereiken. Bij de toegangspoort palen waarop leeuwen wapenschilden vasthouden. Het stond in Leeuwarden aan wat nu de hoek van Nieuwestad-Torenstraat is.

Staten en stinzen als symbool van rijkdom

Friese adellijke families hadden hun machtsbasis op het platteland. Maar omdat de adel actief betrokken was bij het bestuur van Friesland en de vergaderingen plaatsvonden in Leeuwarden, bezaten ze ook een stadswoning. Op de site https://statenstinzen.nl/staten-en-stinzen/ is een overzicht te vinden van alle voormalige adellijke huizen in Friesland. 

In de Middeleeuwen hadden deze drie Friese aristocratische families grote invloed in Leeuwarden:

• De Burmania‘s in Oldehove
• De Minnema's in Nijehove
• De Cammingha's in Hoek

Een nieuw huis

Tot begin 19^e eeuw blijft het huis in bezit van de Burmania’s en wordt daarna door meerdere families bewoond. Eind 19^e eeuw wordt de oude stins gesloopt en komt er een nieuw herenhuis in neorenaissance stijl. In 1912 wordt het verkocht aan een voorloper van verzekeringsbedrijf AEGON en dient het als kantoor. In 1989 is het Burmania Huis verkocht aan de gemeente Leeuwarden. Het huis bleef bestaan, maar werd omsloten door nieuwbouw en is tegenwoordig onderdeel van het gemeentehuis.

Zwarte bladzijde

Tijdens WOII was de SD (Sicherheitsdienst) in het Burmania Huis gevestigd. Hier werden mensen door de Duitse bezetter ondervraagd en gemarteld. In de hal van het gemeentehuis is op een zijmuur van het Burmania Huis een kunstwerk dat hieraan herinnert (2e afbeelding). Van links naar rechts zie je:

• de beruchte waterkist, een martelwerktuig voor gevangenen
• het plaatsen van afluistermicrofoons door het verzet
• de afluisterpost van het verzet achter boekhandel Wielenga in de Nieuwe Oosterstraat
• een koerierster

Gezicht op de adellijke stadswoning van de Minnema's op de hoek Voorstreek-Minnemastraat te Leeuwarden. De Minnemastraat herinnert aan het inmiddels verdwenen huis. Rond 1200 moet hier al een stins (stadskasteel / versterkt huis) hebben gestaan hebben van deze familie.

Staten en stinzen als symbool van rijkdom

Friese adellijke families hadden hun machtsbasis op het platteland. Maar omdat de adel actief betrokken was bij het bestuur van Friesland en de vergaderingen plaatsvonden in Leeuwarden, bezaten ze ook een stadswoning. Op de site https://statenstinzen.nl/staten-en-stinzen/ is een overzicht te vinden van alle voormalige adellijke huizen in Friesland.

In de Middeleeuwen hadden deze drie Friese aristocratische families grote invloed in de stad:

• De Burmania‘s in Oldehove
• De Minnema's in Nijehove
• De Cammingha's in Hoek

Veranderingen

Eind 19^e eeuw werd het dak gesloopt en werd het pand met een extra verdieping opgehoogd. Ook werd de buitenkant gemoderniseerd, zodat het middeleeuwse karakter niet meer zichtbaar was. Het gebouw is in 1960 gesloopt. Tegenwoordig is er op de locatie van het Minnema Huis en winkeltje te vinden, met appartementen erboven.

Dit schilderij geeft een kijkje in het bruisende 17^de-eeuwse centrum van Leeuwarden. 

Bier

De schilder staat met de rug naar de Weaze. In de 17e eeuw was dat een chique woonbuurt. Op de stenen pijp (Leeuwarder woord voor brug) staat een opvallend gebouwtje. Dit is het wachthuisje van leden van het bierdragersgilde. Aan de andere kant van de pijp zijn de kelders waar biervaten worden in- of uitgeladen van schepen. In de Middeleeuwen kende Leeuwarden circa 40 bierbrouwerijen. Bier was volksdrank nummer één, omdat er nog geen koffie of thee was en het grachtwater niet veilig was om te drinken. 

Schandpaal

Op De Brol of Kaakbrug gebeurde het: daar was de markt, daar werden toneelspelen gehouden en openbare bestraffingen uitgevoerd. Want midden op de brug stond een een schandpaal (of kaak), waar misdadigers ‘aan de kaak’ werden gesteld.

Stadsgezicht

Op de achtergrond is links de Sint Jacobstoren te zien. Iets rechts van het midden is een klein torentje, die op het dak staat van de Grote of Jacobijner Kerk. De hogere toren daarnaast en het classicistische gebouw rechts daarvan zijn fantasie van de schilder. Dit geldt ook voor de straat aan de rechterkant van het doek. In werkelijkheid was deze niet zo breed.

Friesland rond 700 n. Chr.: model van de territoriale samenhang van de kustgebieden (versie 2024). Lichtgeel: pleistocene zand; geel: (strandwalcomplex gedeeltelijk bedekt door oude) duinen; lichtgroen: wadden; bruin: veen (plaatselijk bedekt met een dunne kleilaag); donkergroen: kwelder. Versie 3.0 (2024). Paleogeografische kaart door: Saartje de Bruijn, provincie Fryslân. Ontwerp Gilles de Langen en Hans Mol.

Vier tekeningen van het planetarium van Eise Eisinga in Franeker uit de periode 1774-1820. Meer informatie over Eise Eisinga vind je in de Fryske Kanon>>>

Gekras, geschrijf of gestreep: een boek of document uit de collectie van Tresoar staat bij retour aan de balie vol met aantekeningen in de marge, onderstreepte passages of doorgehaalde regels. Het is de schrik van Tresoarmedewerkers.

Het boek op de foto is zo'n boek vol met bijschrijfsels. Het is het proefschrift van de Friese classicus Lieuwe Annes Buma (1796 - 1876), naamgever van de Buma Bibliotheek van Tresoar (informatiecentrum voor de klassieke oudheid). Uit het legaat van Buma ter hoogte van Fl. 100.000,00 is in 1876 de Buma Bibliotheek opgericht (informatiecentrum voor de klassieke oudheid).

In 1816 promoveerde Buma op de tragedie 'Elektra' van de Griekse tragediedichter Sophocles. Bekijken we dit exemplaar van het proefschrift, dan zien we dat er druk in is gestreept en geschreven. De marge bood zelfs te weinig ruimte voor alle aantekeningen - vandaar het extra strookje.

Maar in sommige gevallen ben je juist heel blij met dit soort schrijfsels in de boeken. In ons voorbeeld zijn de aantekeningen namelijk gemaakt door Buma zelf. Er is niet veel bekend over Buma en daarnaast bezit Tresoar ook weinig handgeschreven materiaal van Buma zelf. Met deze ’schrijfsels’ van Buma komen we weer een stapje dichter bij Lieuwe Annes Buma.

Bekijk ook het lesprogramma Maak kennis met de Klassieken en Buma van Tresoar>>>

Tegenwoordig lees je een tekst in pdf op je tablet of e-reader. Ook contracten krijg je digitaal. Papier is ouderwets. Nog ouderwetser, dat wil zeggen uit de Romeinse tijd, is het schrijftafeltje van Tolsum. Zoals met veel terpen in Friesland gebeurde, werd begin vorige eeuw ook de terp van Groot Tolsum afgegraven. In 1914 werd daarbij een van de oorspronkelijke drie delen van een dennenhouten plankje gevonden en naar het Fries Museum gebracht.  

Hoewel het er op het eerste gezicht misschien niet uitziet als een topstuk -  het is bruin, glimt niet en is niet groter dan een tablet -  is het dat wel. Een Romeins schrijfplankje is een zeldzame vondst in onze contreien en is dus belangrijk voor de Romeinse geschiedenis van Friesland. Het is ook de meest noordelijke handgeschreven Latijnse tekst van het continent.  

Romeinse schrijfplankjes als deze hadden een laag was, waarin men de tekst kon krassen met een schrijfstift. De was is allang vergaan. Gelukkig heeft de tekst op ons plankje sporen nagelaten op het hout zelf. Oorspronkelijk dacht men dat de tekst ging over een koopcontract  van een koe tussen een Romein en een Fries. Een mogelijke aanwijzing voor handel tussen Friezen en Romeinen. Omdat we de koe met Friesland identificeren, is het aantrekkelijk de tekst zo te lezen. Wat vertelt namelijk meer over de contacten tussen Friezen en Romeinen dan de verkoop van een Friese koe aan een Romein? Het past ook bij de verhalen over de belasting die Friezen aan Romeinen moesten betalen in koeienhuiden. Die maatregel leidde uiteindelijk tot de Friese opstand in 28 n. Chr.  

Toch was er twijfel over de interpretatie en ging het plankje in 2009 naar Oxford voor nieuw onderzoek. In Engeland blijkt dat er helemaal geen Friese koe op het plankje voorkomt. De tekst is een schuldverklaring tussen een slaaf, misschien onverwacht de schuldeiser, en een onbekende schuldenaar. Getuigen zijn een aantal Romeinse legionairs, waaronder een Bataaf. Datering: 23 februari 29 n. Chr. Met de nieuwe datering gaat het om het oudste schriftdocument van Nederland. De vermelding van de Bataafse soldaat is uniek. Mogelijk valt het contract nu te plaatsen in de context van de Friese opstand, maar helemaal zeker is dit niet.  

De tekst op het schrijftafeltje van Tolsum vertelt dus het verhaal van de slaaf en de schuldenaar. Maar het plankje zelf vertelt ook hoe de Friese koe van het schrijftafeltje verdween. Bijna 2000 jaar nadat het plankje is gemaakt, is het een Fries topstuk geworden. Misschien dat over 2000 jaar de tablet ook als topstuk in een museumvitrine terechtkomt. 

Lees ook het verhaal achter de terpafgraving en de daarbijhorende notariële akte bij Tresoar.

Over Eise Eisinga (1744-1828) is vaak geschreven dat hij een autodidact was. De bouwer van het Planetarium in Franeker zou ‘een eenzaam genie zijn dat zichzelf wiskunde en astronomie leerde’. Een spectaculaire vondst in de collectie van Tresoar rekent voorgoed af met dit beeld.