Er is geen instelling ter wereld die over zoveel exemplaren uit de bibliotheek van Erasmus (1467-1536) beschikt als Tresoar. De Rotterdamse schrijver en filosoof heeft circa 413 titels in zijn bezit gehad. Zo'n twintig titels zijn bewaard gebleven en daarvan staan er vijf bij Tresoar. Bij de werken zit het vijfdelig verzameld werk van de Grieks-Romeinse geneesheer, filosoof en astroloog Claudius Galenus. De vijf delen bevatten het eigendomsmerk 'Sum Erasmi' ('ik ben van Erasmus') en/of aantekeningen van de hand van Erasmus. Waarschijnlijk heeft Erasmus het werk van Galenus geraadpleegd om meer te weten te komen over zijn kwalen: nierstenen, jicht, gewrichtsreuma en maagproblemen. Bibliotheken in Duitsland, Engeland en Nederland bewaren de overige vijftien titels van Erasmus die bewaard zijn gebleven. De exemplaren van Tresoar komen oorspronkelijk uit de bibliotheek van de universiteit van Franeker. De universiteit van Franeker is in 1585 opgericht door de Staten van Friesland en in 1811 opgeheven door keizer Napoleon.
Toelichting bij de tweede foto:
Stel, je bent boekdrukker in de zestiende eeuw. De boekdrukkunst is nog niet zo heel lang geleden uitgevonden (ergens rond 1450), dus het hele proces van drukken en controleren is nog niet gestandaardiseerd en is echt nog handwerk. Grote kans dat er weleens iets mis gaat. Wat als je dan een boek van 300 pagina’s aan het drukken bent met een oplage van 1.000 exemplaren? Dan zijn er 300.000 pagina’s waarmee iets niet goed kan gaan.
Eén van de – voor Nederlanders – bekendste geleerden is ongetwijfeld Desiderius Erasmus (ca. 1466-1536). Deze theoloog, filosoof en schrijver had als specialisatie het zo nauwkeurig mogelijk uitgeven van zijn eigen, of Griekse, Latijnse of andere klassieke teksten. Daarnaast had hij een (enigszins) bescheiden bibliotheek. Daarvan is nog een handvol boeken bekend, die al tijdens zijn leven verspreid raakten over heel Europa. Geen enkele andere bibliotheek ter wereld heeft er meer in de collectie dan Tresoar.
De boeken in de collectie van Tresoar zijn alle vijf klassieke Griekse teksten, gedrukt door Aldus Manutius (1449-1515). En zoals Erasmus een belangrijke geleerde was, gold dit ook voor Manutius. Hij wordt gezien als de belangrijkste boekdrukker uit de eerste eeuw van de boekdrukkunst. Manutius drukte boeken in het Grieks, liet schitterende afbeeldingen toevoegen, speelde met de opmaak en het formaat. Het waren niet zijn uitvindingen, maar hij veranderde er wel de wereld van de boekenuitgeverij mee. En laat Erasmus nu een tijd bij de Venetiaan in huis hebben gewoond toen hij door Italië reisde.
Hoe komen de boekdrukkunst, Erasmus, Manutius en Tresoar nu samen? Dat heeft te maken met die 300.000 pagina’s die verkeerd gedrukt konden worden. Met de uitvinding van de boekdrukkunst begonnen boekdrukkers met het controleren van proefdrukken. Een proefdruk voorkwam dat er op die spreekwoordelijke 300.000 pagina’s een fout werd gedrukt.
Della Rocca de Candal ontdekte namelijk dat Manutius zijn boeken vaak persoonlijk corrigeerde. Hij deed dat door soms in honderden boeken verbeteringen aan te brengen – dat waren dus correcties na de drukproef, in het eindproduct. De Candal werkte lange tijd in Oxford, en via het gedigitaliseerde exemplaar van Dioscorides' 𝘋𝘦 𝘮𝘢𝘵𝘦𝘳𝘪𝘢 𝘮𝘦𝘥𝘪𝘤𝘢 (Over medisch materiaal), dat bij de vijf boeken van Erasmus in de Tresoar-collectie hoort, zag hij dat er iets bijzonders aan de hand was. Het boek uit 1499 heeft namelijk een pagina die in de andere exemplaren niet voorkomt. Deze pagina is de drukproef – in de overige exemplaren van dit boek zijn de correcties die in dit boek zitten in druk doorgevoerd.
In dit exemplaar zit een fout, met de hand gecorrigeerd door Manutius zelf. Een fout die in de andere boeken niet voorkomt. Deze handgeschreven correctie op de proefdruk maakt het al bijzondere boek nóg bijzonderder!
Op de foto een bladzijde uit Dioscorides' 𝘋𝘦 𝘮𝘢𝘵𝘦𝘳𝘪𝘢 𝘮𝘦𝘥𝘪𝘤𝘢 met in de kantlijn de correcties van Aldus Manutius.
